Nhạc sĩ Phạm Tuyên sinh ngày 12-1-1930 tại Hà Nội, nhưng quê gốc ở làng Lương Ngọc, xã Thúc Kháng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương. Xuất thân trong một gia đình khá đặc biệt, cha là học giả Phạm Quỳnh từng giữ chức Thượng thư triều Nguyễn, bởi thế tuổi ấu thơ của nhạc sĩ Phạm Tuyên được sống trong “nhung lụa”, được bao bọc trong bầu không khí “danh gia vọng tộc”. Nhưng rồi trước những bước ngoặt lịch sử dân tộc, cuộc đời ông đã có những biến cố, thăng trầm. Sớm nhận thức được sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng cùng với việc nghe theo lời khuyên của Bác Hồ khi cha ông qua đời: “Cụ Phạm là người của lịch sử, sẽ được lịch sử đánh giá lại sau này. Con cháu cứ vững tâm đi theo cách mạng”, vì thế ông đã một lòng tin theo Đảng, là đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam khi mới bước vào tuổi đôi mươi.

Nhà thơ “thần đồng” Trần Đăng Khoa đánh giá: “Cuộc đời nhạc sĩ Phạm Tuyên là một pho tiểu thuyết bề bộn với nhiều cung bậc. Có thể tóm tắt bằng hai câu thơ của nhà thơ Phạm Tiến Duật: “Cây cúc đắng quên lòng mình đang đắng/ Trổ hoa vàng dọc suối để ong bay”. Cái khả năng không phải ai cũng có được của nhạc sĩ Phạm Tuyên là biến nỗi đắng trong cõi lòng mình thành sắc hoa vàng cho người đời chiêm ngưỡng”. Ở một góc nhìn nhận khác, nhạc sĩ, nhà nghiên cứu phê bình âm nhạc Nguyễn Thụy Kha lại cho rằng: “Nhạc sĩ Phạm Tuyên là người luôn trân trọng, yêu mến cuộc sống, một niềm tin yêu giúp ông luôn có những cảm xúc chân thành, sáng trong để bình thản sống và hoạt động nghệ thuật giữa những khó khăn đời thường. Ông là người có lòng yêu nước sâu nặng, đồng thời rất nhạy bén với thời cuộc. Ông chính là nhạc sĩ của Nhân dân”.

Nhạc sĩ Phạm Tuyên từng cho khán, thính giả biết về hoàn cảnh sáng tác của bài hát “Cánh én tuổi thơ”: “Từ câu ngạn ngữ “Một cánh én nhỏ chẳng làm nên mùa xuân”, tôi đã phát triển thành bài hát với thông điệp rằng: Cuộc đời là những dòng chảy bất tận, ở đó người ta không thể sống nếu tách mình ra khỏi vòng tay của cộng đồng”. Có lẽ đây cũng chính là quan điểm nghệ thuật xuyên suốt trong cuộc đời hoạt động nghệ thuật của ông. Sáng tác bất cứ ca khúc nào cũng là để phụng sự Tổ quốc, phụng sự Nhân dân. Sự nhạy cảm với thời cuộc đã giúp ông có những sáng tác ghi lại bất cứ sự kiện quan trọng nào của đất nước một cách chính xác và tràn đầy cảm xúc bằng âm nhạc. Cũng đã nhiều lần nhạc sĩ tâm sự, có được điều đó chính là do ông được làm việc tại Đài Tiếng nói Việt Nam, một môi trường báo chí ngồn ngộn thông tin mỗi ngày đã thôi thúc ông cầm bút viết lên những suy nghĩ, trăn trở của mình với thời cuộc. Nếu như nhà báo đưa tin bằng những bài viết thì ông “đưa tin” theo cách của riêng mình, một cách “đưa tin” dễ nhớ, dễ thuộc và dễ đi vào lòng công chúng, đó là bằng âm nhạc.

Vượt qua rào cản “khó, khô, khổ”

Nhạc sĩ Phạm Tuyên đã được Đảng, Nhà nước trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học - nghệ thuật ngay đợt đầu tiên (năm 2001) cho 5 tác phẩm: “Đảng đã cho ta một mùa xuân”, “Bám biển quê hương”, “Chiếc gậy Trường Sơn”, “Gảy đàn lên hỡi người bạn Mỹ”, “Như có Bác trong ngày đại thắng”. Sau đó 11 năm, ông được nhận giải thưởng cao quý nhất về văn học - nghệ thuật mang tên vị lãnh tụ thiên tài của dân tộc - Giải thưởng Hồ Chí Minh - dành cho 5 tác phẩm: “Những ngôi sao ca đêm”, “Từ làng Sen”, “Đêm trên Cha Lo”, “Tiến lên đoàn viên”, “Đảng đã cho tôi sáng mắt sáng lòng”. Cùng với hai giải thưởng cao quý trên, Phạm Tuyên còn là nhạc sĩ đầu tiên được trao tặng danh hiệu “Công dân Thủ đô ưu tú” (năm 2011) và sau ông, tính đến nay danh hiệu này mới chỉ xướng tên 3 nhạc sĩ khác, đó là nhạc sĩ Hoàng Vân (năm 2012), nhạc sĩ Phú Quang (năm 2014) và nhạc sĩ Lê Mây (năm 2019). Dù không phải “quê cha đất tổ”, nhưng công bằng mà nói chính mảnh đất ngàn năm văn hiến đã giúp ông có một sự nghiệp âm nhạc đồ sộ, một chỗ đứng vững chắc trong lòng công chúng. Chính vì thế, với trách nhiệm và tài năng của một nhạc sĩ, ông đã tri ân Thủ đô bằng những ca khúc “Hát dưới trời Hà Nội”, “Gặp nhau giữa trời thu Hà Nội”, “Có một mùa thu Hà Nội”, “Hà Nội những đêm không ngủ”, “Hà Nội - Điện Biên Phủ trên không”...

Có thể khẳng định nhạc sĩ Phạm Tuyên là người có khả năng lay động người nghe trong nhiều đề tài, nhiều thể loại như: Ca khúc chính trị, ca khúc trữ tình, ca khúc thiếu nhi, ca khúc về các ngành, nghề... Ở mảng đề tài nào ông cũng có những bài hát “găm” vào trí nhớ công chúng, đặc biệt là những ca khúc chính trị, ca ngợi Đảng quang vinh, Bác Hồ vĩ đại. Trong đó, “Đảng đã cho ta một mùa xuân” là một ví dụ. Đây là ca khúc “mặc định” trong nhiều chương trình kỷ niệm, chào mừng các ngày lễ lớn của dân tộc. Ca khúc được sáng tác dịp Tết Canh Tý năm 1960 khi cả nước đang tràn đầy khí thế lao động, sản xuất mừng Xuân mới, hướng tới kỷ niệm 30 năm Ngày thành lập Đảng. Nhạc sĩ Phạm Tuyên bồi hồi nhớ lại: “Khi ấy tôi đang học trên Việt Bắc, vô tình đọc được một số tài liệu bằng tiếng Pháp, trong đó có câu thơ rất cảm động: “Chủ nghĩa cộng sản là mùa xuân của nhân loại”. Lời thơ ấy cộng với số phận của con người quả cảm đã chạm vào trái tim tôi và tôi đã viết “Đảng đã cho ta một mùa xuân” ngay sau đó. Với suy nghĩ của một thanh niên, tôi đã nhủ rằng nên viết một ca khúc về Đảng gắn với mùa xuân mới, bởi lẽ có Đảng mới có mùa xuân hoà bình, ấm áp như hôm nay. Cũng với tâm lý của một người trẻ, khi sáng tác, tôi muốn thể hiện ca khúc bằng nhịp điệu trẻ trung và lãng mạn. Tôi đã “phá cách”, không viết bài hát theo nhịp 2/4 thông thường mà chọn nhịp 3/4 với tiết tấu có phần bay bổng hơn. Khi ca khúc được chính thức phát trên Đài Tiếng nói Việt Nam, rất nhiều người nói rằng “Đảng đã cho ta một mùa xuân” có nhịp điệu rất tươi trẻ, như là lời chúc Tết vậy”.

Cũng lấy cảm hứng từ ý thơ của một nhà thơ cộng sản Pháp, nhạc sĩ Phạm Tuyên đã sáng tác ca khúc “Đảng đã cho ta sáng mắt sáng lòng”. Theo ông, bài thơ mang tính quốc tế, nói về Đảng của giai cấp vô sản thế giới đương nhiên trong đó có Việt Nam. Trên nền nhạc của nhạc sĩ Phạm Tuyên, bài hát rất thuần Việt, hòa quyện giai điệu với lời thơ rất sang trọng, phù hợp hát trong những buổi lễ trang trọng. Nhưng cũng có ca khúc ca ngợi Đảng mà nhạc sĩ Phạm Tuyên lại không nhắc một chữ nào đến Đảng, như “Màu cờ tôi yêu” được phổ từ thơ của nhà thơ Diệp Minh Tuyền. Bài hát chỉ nói lá cờ đỏ nhưng khi giai điệu cất lên ai cũng hiểu đó là nói về lá cờ búa liềm, biểu tượng của Đảng Cộng sản Việt Nam. Dù viết về đề tài vốn được coi là “khó, khô, khổ” nhưng ca khúc “Màu cờ tôi yêu” có giai điệu rất nhẹ nhàng, mềm mại, không khô cứng, hô khẩu hiệu.

“Chỉ có hai giờ cho cả cuộc đời”

Bên cạnh những ca khúc ca ngợi Đảng, nhạc sĩ Phạm Tuyên cũng dành nhiều thời gian và tâm huyết viết về Bác Hồ kính yêu, người đã sáng lập và rèn luyện Đảng ta, trong đó không thể không nhắc đến ca khúc “Như có Bác trong ngày đại thắng”. Giới nghiên cứu âm nhạc đã từng nhìn nhận: “Nếu “Tiến quân ca” của nhạc sĩ Văn Cao là cái mốc của thời kỳ giành chính quyền cách mạng (năm 1945), “Chiến thắng Điện Biên” của nhạc sĩ Đỗ Nhuận là “cái kết” chấm dứt 9 năm trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp (năm 1954), thì ca khúc “Như có Bác trong ngày đại thắng” của nhạc sĩ Phạm Tuyên là mốc son trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại giành độc lập, thống nhất non sông (năm 1975)”. Đúng vậy! Bài hát vang lên đầu tiên vào đầu giờ chiều ngày 30-4-1975 qua hệ thống phát thanh của Đài Tiếng nói Việt Nam. Khi ca từ vút lên cũng là lúc nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam) chính thức tuyên bố giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước trước toàn thế giới. Có thể nói, bài hát đã đánh dấu một chặng đường mới trong lịch sử dân tộc, mở toang cánh cửa hòa bình, độc lập, thống nhất toàn vẹn lãnh thổ như ca từ khẳng định “chắc nịch”: “Ba mươi năm đấu tranh giành toàn vẹn non sông/ Ba mươi năm dân chủ cộng hòa kháng chiến đã thành công”.

Đây có lẽ là bài hát có số ca từ ít nhất trong số những sáng tác của nhạc sĩ Phạm Tuyên, vỏn vẹn chưa đến 60 từ, sáng tác trong thời gian rất ngắn (khoảng 2 giờ) nhưng mang lại một giá trị đặc biệt như ông tâm sự: “Chỉ có hai giờ cho cả cuộc đời”. Chính vì lẽ đó, “Như có Bác trong ngày đại thắng” đã đem đến cho ông Huân chương Lao động hạng Ba, một phần thưởng “vô tiền khoáng hậu” trong lịch sử âm nhạc cách mạng Việt Nam. Ca khúc có giá trị trường tồn cho tới hôm nay bởi nó không chỉ mang ý nghĩa đặc biệt trong mỗi dịp đất nước, dân tộc vui mừng kỷ niệm chiến thắng 30-4 mà trong bất cứ sự kiện đón niềm vui chiến thắng nào, như là dịp Đội tuyển bóng đá quốc gia Việt Nam đạt được kỳ tích trên đấu trường khu vực và châu lục, điệp khúc “Việt Nam - Hồ Chí Minh” cùng lá cờ đỏ sao vàng và ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xuất hiện trên khắp dải đất hình chữ S, mang bản sắc “mừng chiến thắng” của người Việt Nam.

Có thể nói với cuộc đời tràn đầy năng lượng và chan chứa niềm tin yêu với Đảng và đất nước, với Bác Hồ kính yêu, nhạc sĩ Phạm Tuyên là một trong số không nhiều những “người chép sử bằng âm nhạc” thành công nhất. Với một kho tàng tác phẩm đồ sộ, trong đó hầu hết các sáng tác ra đời đúng thời điểm lịch sử của dân tộc, trở thành vũ khí sắc bén cổ vũ, động viên tinh thần chiến đấu của quân và dân ta, đến nay vẫn còn nguyên giá trị giáo dục thế hệ con cháu về truyền thống yêu nước và lịch sử hào hùng của dân tộc.

Chia tay tác giả khi ngoài kia hoa đào đã rợp phố phường, người nhạc sĩ có số tuổi cùng với tuổi Đảng trầm ngâm: “Thời gian này tôi nhớ đến nhiều điều lắm. Tôi cứ hay lẩm nhẩm hát những ca khúc mà mình sáng tác trước kia, trong đầu cũng hay nghĩ đến những ca khúc mới. Tôi không biết mình có đủ sức viết ra những bài hát mới có sức lay động tâm hồn con người nữa không, nhưng với nhạc sĩ chúng tôi thì tâm hồn và trí óc không lúc nào ngừng sáng tác”.

Tinh thần ấy, tâm hồn ấy đáng quý biết nhường nào.

Một mùa xuân nữa lại về, Đảng ta lại thêm tuổi mới và nhạc sĩ Phạm Tuyên cũng vậy. Trong lòng mỗi chúng ta lại ngân nga giai điệu quen thuộc: “Đảng đã cho ta một mùa xuân đầy ước vọng/ Một mùa xuân tươi tràn ánh sáng khắp nơi nơi/ Đảng đã đem về tuổi xuân cho nước non/ Vang tiếng hát ca chứa chan niềm yêu đời…”.

Ngô Khiêm