Chân, thiện và mỹ là ba trong nhiều giá trị, nhưng được tôn trọng vào hàng bậc nhất và có tính phổ quát của loài người. Trong đó, chân có sức mạnh chi phối suy nghĩ, hành động đối với mọi người. Hầu như ai cũng lên án cái giả. Nhưng trong nhiều giai đoạn và ở từng trường hợp cụ thể, chân không đứng vững trên đôi “chân” của mình. Thật và giả lẫn lộn. Khi ấy, xã hội bị rối loạn, cuộc sống con người mất phương hướng. Thế nên, những người có suy tư về trách nhiệm cần phải hành động để sự thật được hiện diện, phải được đứng đầu bảng trong thang giá trị của con người. Chân được nói đến như một quá trình nhận thức - tiếp cận chân lý. Chân còn được hiểu một cách phổ biến là thật - sự thật. Bài viết này chủ yếu đề cập đến nội hàm sự thật và đối lập với nó là sự giả dối.
Ở bất cứ nơi đâu, trong cuộc sống, sự thật luôn được tôn vinh. Trong gia đình, những năm tháng tuổi thơ, trẻ luôn được cha mẹ căn dặn phải trả lời đầy đủ, đúng về những câu hỏi mà cha mẹ và người lớn hỏi. Suốt những năm tháng ở trường, các từ chân, thiện, mỹ hay thật thà, dũng cảm luôn được nhắc nhở. Nhờ đó, cùng với các giá trị khác, sự thật đã giúp cho mỗi người sống trong cộng đồng hài hòa, tươi đẹp và định hướng cho loài người sống chân thật, nghĩa tình.
Tuy thế, bản thân cuộc sống của con người là những mặt đối lập. Trong góc khuất hoặc bối cảnh nào đó, con người lại không chấp nhận sự thật. Họ tự lừa dối mình và người khác, ngay cả người thân hoặc đồng nghiệp của mình. Trong cách hành xử riêng với nhau hay sinh hoạt trong tổ chức, con người tự tạo ra hình thức, cách thức giả. Những người sinh hoạt trong một cơ quan của hệ thống chính trị đều biết, để giải quyết một vấn đề thật, việc thật cần sử dụng giấy tờ thật nhưng lại làm dối để hợp thức hóa. Nói một cách dễ hình dung, một người sử dụng kinh phí dù không bỏ túi riêng, nhưng để thanh toán được họ phải kê nhiều ngày, nhiều người, mua hóa đơn với một số nội dung khác. Trên thực tế, khá nhiều việc phải làm thì công việc mới trôi chảy. Điều phi lý đã trở thành hợp lý. Đáng lý, cái giả - từ “góc khuất”, cái cần che giấu lại được hiển nhiên thừa nhận. Phải chăng từ đây, xã hội chạy theo cái giả, cái hư danh. Hầu như lĩnh vực nào cũng có. Trong lĩnh vực sản xuất - kinh doanh, có hàng gian, hàng giả, hàng dỏm; chỗ học hành, có cảnh mua điểm số, mua bằng cấp; nơi nhận chính sách xã hội bị ép không nhận tiền bằng các đơn tình nguyện trả lại cho Nhà nước; chốn “quan trường”, khi kê khai tài sản thì lương “ba cọc, ba đồng” nhưng gặp “sự cố” lòi tài sản “khủng”, hay việc lấy phiếu tín nhiệm trước đại hội thì một trăm phần trăm đến khi vào đại hội chính thức bị rớt. Nhiều vấn đề khác ở trạng thái “lập lờ đánh lận con đen” khó mà ghi đầy đủ.
Trạng thái tâm lý “nói thật mất lòng”, là những vấn đề “nhạy cảm” xuất hiện ngày càng nhiều trong đời sống xã hội. Và, một khi cái giả “lên đời”, cuộc sống nảy sinh tình trạng: “Rượu nhạt uống lắm cũng say/ Người ngay nói thẳng thì hay mất lòng”.
Tâm trạng ấy hình như có chiều hướng phổ biến. Một người làm nghề giáo dục cao quý ở một tỉnh nọ thốt lên: Ai cũng gù mình thẳng lưng là dị tật. Mặc dù nhận định này hoàn toàn không đúng trong các tình huống, nhưng tiếng nói ấy như hồi chuông báo động cho xã hội về nhiều mặt, nhất là việc tôn trọng sự thật.
Một xã hội coi trọng tính minh bạch phải làm cho sự thật trở nên hiện hữu và thống trị trong đời sống. Có nhiều việc có thể cân nhắc lựa chọn, nhưng vài việc sau cần được tôn trọng và hành xử:
Thứ nhất, phải nhận thức đúng về giá trị của sự thật. Sự thật có sức mạnh phi thường. Ngược lại, giả dối làm băng hoại xã hội. Nhiều nhà triết lý và giáo dục đã từng cảnh báo sự giả dối sẽ dẫn đến mất niềm tin và sẽ cho ra kết quả là mất tất cả.
Thứ hai, cần sửa các cơ chế, quy định và thủ tục phù hợp với thực tế để loại trừ sự giả dối. Tính công khai, minh bạch và sự tuân thủ phải được đề cao trong mọi hoạt động công vụ.
Thứ ba, mỗi cá nhân trong xã hội, mỗi thành viên trong tổ chức cần thực hành, rèn luyện hành vi để trở thành thói quen ứng xử tôn trọng sự thật. Áy náy, day dứt, xấu hổ mỗi khi có những hành vi gian dối phải ngự trị trong tâm khảm mỗi người.
Bài học kinh nghiệm và cũng là tư duy chỉ đạo xuyên suốt của Đảng đối với hệ thống chính trị và toàn xã hội là nhìn thẳng vào sự thật, nói rõ sự thật. Hy vọng, tư duy này được định hình trong mọi tổ chức và mỗi người để xã hội ta lành mạnh, văn minh và hạnh phúc.
Nguyễn Văn Biết
Phó Trưởng ban Thường trực Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Đồng Tháp