Nhận diện tình huống lãnh đạo, quản lý ở cơ sở

Tình huống là một sự kiện thực tế khách quan nào đó xuất hiện, đặt ra yêu cầu phải xử lý, giải quyết một cách cụ thể. Trong thực tế, nói đến tình huống là nói đến mâu thuẫn, đến vấn đề chứa đựng trong tình huống. Tình huống tồn tại khách quan trong hiện thực, không phụ thuộc vào ý muốn của con người, nhưng nhận thức về tình huống lại mang tính chủ quan. Cùng một tình huống đối với người này, trong thời điểm này là có mâu thuẫn, nhưng đối với người khác hoặc trong thời điểm khác lại không có mâu thuẫn cần giải quyết. Mặt khác, mỗi người khi xem xét một tình huống cũng có thể phát hiện ra các vấn đề khác nhau do họ nhìn nhận các khía cạnh khác nhau trong tình huống nhằm các mục đích khác nhau. Những tình huống tiềm ẩn hoặc xuất hiện những khó khăn, biến cố bất thường bắt buộc con người phải giải quyết với những biện pháp, cách thức đặc biệt, khẩn cấp, có thể nằm ngoài quy định chung của hệ thống chính là những tình huống có vấn đề.

Trong hoạt động lãnh đạo, quản lý ở cơ sở, tình huống được hiểu là những tình huống có vấn đề, là những sự kiện thực tế khách quan diễn ra ở cơ sở, có tính chất bất thường liên quan đến trách nhiệm lãnh đạo, quản lý của cơ sở, buộc các cá nhân, tổ chức ở cơ sở phải có biện pháp giải quyết thích hợp.

Lãnh đạo, quản lý ở cơ sở bao gồm những hoạt động chính là: Hoạch định mục tiêu, phương hướng kế hoạch hoạt động của cơ sở; tổ chức thực hiện phương hướng, mục tiêu kế hoạch của cơ sở và thực hiện kiểm tra, đánh giá, khuyến khích, động viên ở cơ sở. Hoạt động lãnh đạo, quản lý ở cơ sở mang tính tổng hợp và phức tạp, cho nên các tình huống trong lãnh đạo, quản lý ở cơ sở diễn ra một cách thường xuyên, vô cùng phong phú, đa dạng, với nhiều nội dung, liên quan đến nhiều đối tượng, xảy ra ở nhiều loại hình tổ chức và ở nhiều mức độ khác nhau, đặt ra yêu cầu cần xử lý, giải quyết, trong đó, phổ biến nhất hiện nay là các tình huống trên lĩnh vực an ninh chính trị, các tình huống trên lĩnh vực an ninh biên giới, các tình huống nảy sinh trong hoạt động của chính quyền cơ sở, các tình huống trong công tác đảng, đoàn thể, các tình huống trong lĩnh vực đất đai, môi trường, lao động, sản xuất, kinh doanh của người dân v.v.

Việc quan tâm phát hiện và giải quyết kịp thời, hợp tình, hợp lý các tình huống có vấn đề sẽ góp phần giữ gìn sự ổn định, thúc đẩy sự phát triển của xã hội. Ngược lại, nếu không quan tâm đầy đủ, bỏ qua, bưng bít sẽ khiến các mâu thuẫn có nguy cơ trở thành xung đột dẫn tới những khủng hoảng tâm lý đối với cá nhân và khủng hoảng chính trị - xã hội ở cơ sở.

Sự cần thiết của việc xử lý tình huống lãnh đạo, quản lý ở cơ sở hiện nay

Xử lý tình huống là quá trình nhận thức và tìm ra những cách thức, phương pháp giải quyết tình huống một cách kịp thời, hiệu quả để giải tỏa những mâu thuẫn có khả năng trở thành xung đột. Trong quá trình lãnh đạo, quản lý ở cơ sở, xử lý tình huống là hoạt động rất quan trọng, yêu cầu phải được quan tâm thường xuyên trong lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện bởi lẽ:

Thứ nhất, xuất phát từ đặc điểm của cơ sở. Cơ sở là nơi trực tiếp thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ của hệ thống lãnh đạo, quản lý, là nơi người dân sinh sống và làm việc, do đó các hoạt động diễn ra ở cơ sở vô cùng đa dạng, phong phú. Trong sinh hoạt và lao động của người dân thường xuyên xảy ra những mâu thuẫn, tranh chấp gay gắt cần phải giải quyết, điều hòa nếu không có thể sẽ dẫn đến những xung đột, khủng hoảng, ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển của xã hội. Những tình huống cần phải giải quyết ở cơ sở có tính gay gắt, phức tạp bởi vì nó liên quan đến nhu cầu, lợi ích, tâm trạng, hoàn cảnh… của mỗi một người dân. Mặt khác, cơ sở là nơi trực tiếp triển khai thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước vào thực tiễn cuộc sống, đến với các tầng lớp nhân dân. Quá trình đó, do nhiều nguyên nhân mà việc triển khai, thực hiện có khi không đúng đắn, không hiệu quả, vận dụng chủ trương, chính sách vào thực tiễn không phù hợp hoặc sự phản hồi của đội ngũ cán bộ không chính xác, kịp thời... khiến các tình huống nảy sinh nếu không được xử lý tốt sẽ ảnh hưởng xấu đến uy tín của đội ngũ cán bộ, hiệu lực, hiệu quả lãnh đạo, quản lý của hệ thống chính trị cơ sở.

Thứ hai, xuất phát từ đặc điểm của hoạt động lãnh đạo, quản lý ở cơ sở. Bản chất của hoạt động lãnh đạo, quản lý là tác động tới các quá trình, các quan hệ xã hội dựa trên cơ sở chủ trương, đường lối, chính sách pháp luật. Người cán bộ lãnh đạo, quản lý tại một cơ quan, đơn vị, địa phương là người chịu trách nhiệm toàn diện trước cấp trên và xã hội về hoạt động của tổ chức, cơ quan đó. Để hoàn thành tốt nhiệm vụ, đạt được mục tiêu đề ra của tổ chức, cán bộ lãnh đạo, quản lý cần phải thực hiện nhiều loại công việc, điều hòa nhiều mối quan hệ, đặc biệt là phải xử lý nhiều tình huống phát sinh một cách kịp thời, hợp lý, hợp tình.

Lãnh đạo, quản lý là hoạt động mang tính chủ động, sáng tạo. Chủ thể lãnh đạo, quản lý phải luôn luôn dự tính những công việc của tương lai phù hợp với sự vận động, phát triển của thực tế khách quan, nhưng trên thực tế cán bộ lãnh đạo, quản lý chỉ dự tính được những định hướng cơ bản, những vấn đề có tính quy luật, không thể dự tính hết được những sự kiện không bình thường, những “cái ngẫu nhiên” trong quá trình phát triển. Hơn thế nữa, trong hoạt động của cơ sở, tình huống có thể nảy sinh bất cứ lúc nào, do bản thân người cán bộ lãnh đạo, quản lí không đáp ứng đầy đủ yêu cầu về năng lực, phẩm chất; do điều kiện làm việc quá khó khăn, thiếu thốn; do các cá nhân trong tổ chức có những thiếu sót, hạn chế trong xử lý công việc... Đặc biệt, cơ sở là nơi gần nhất với thực tiễn và trực tiếp nhất với hoạt động sống của người dân, cũng chính là gần nhất và trực tiếp nhất với những tình huống xảy ra trong đời sống của nhân dân. Cán bộ lãnh đạo, quản lý ở cơ sở có điều kiện thuận lợi để hiểu biết rõ nhất những bức xúc mà cuộc sống, lao động, sinh hoạt của mỗi người dân đang đặt ra, hiểu những tâm tư, nguyện vọng của nhân dân. Vì vậy cho nên cán bộ ở cơ sở dễ nắm bắt được thông tin một cách nhanh chóng, trung thực, từ đó có thể xử lý chính xác và linh hoạt các tình huống thực tiễn.

Khi tình huống xảy ra, để thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ lãnh đạo, quản lý, người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở cơ sở nhất thiết phải xử lý tốt các tình huống. Tức là người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở cơ sở sử dụng trí tuệ của cá nhân hoặc tập thể để tìm ra phương án tối ưu và tổ chức thực hiện những biện pháp để giải quyết những vấn đề nảy sinh trong tình huống nhằm đạt được mục tiêu lãnh đạo, quản lý của cơ sở đặt ra, đưa các chủ thể trở lại trạng thái ổn định, bình thường và phát triển.

Thứ ba, xuất phát từ mục tiêu xử lý tình huống ở cơ sở. Xử lý tình huống lãnh đạo, quản lý ở cơ sở góp phần tạo nên sự thống nhất về tư tưởng chính trị, sự đoàn kết, thống nhất trong Đảng, sự đồng thuận trong nhân dân, tăng cường khối đoàn kết toàn dân thực hiện thắng lợi đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, chỉ thị, nghị quyết của cấp trên và nhiệm vụ chính trị của địa phương. Qua đó, giúp tăng cường hơn nữa mối quan hệ giữa Đảng, chính quyền, đoàn thể với nhân dân. Xuất phát từ quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin: Cách mạng là sự nghiệp của quần chúng nhân dân, Đảng muốn lãnh đạo cách mạng phải liên hệ chặt chẽ với nhân dân, phải được đông đảo nhân dân ủng hộ.  Khi những tình huống được xử lý hợp tình, hợp lý, những mâu thuẫn trong tình huống được giải tỏa, nhân dân tin tưởng vào sự lãnh đạo của các cấp ủy Đảng, sự chỉ đạo của chính quyền thì mối quan hệ này được củng cố, trở nên gắn bó mật thiết hơn, hoặc ngược lại. Bên cạnh đó, xử lý tình huống trong lãnh đạo, quản lý ở cơ sở hướng đến việc giải quyết những khó khăn, bức xúc trong đời sống của nhân dân, chăm lo lợi ích chính đáng cho nhân dân. Trong giai đoạn hiện nay, đây là vấn đề có tính cốt yếu quyết định sự tín nhiệm và sự gắn bó của Nhân dân đối với Đảng, là một động lực to lớn tạo ra phong trào hành động cách mạng của quần chúng. Trong các tình huống xảy ra ở cơ sở hiện nay, hầu hết đều có những mâu thuẫn, xung đột về lợi ích giữa các chủ thể. Việc giải quyết hài hòa các xung đột ấy là điểm then chốt để xử lý một tình huống.

Yêu cầu cơ bản trong xử lý tình huống lãnh đạo, quản lý ở cơ sở

Để xử lý tốt các tình huống lãnh đạo, quản lý ở cơ sở, người cán bộ lãnh đạo, quản lý chịu sự chi phối của những điều kiện khách quan: cấp trên, môi trường, tập thể…, và những điều kiện chủ quan thuộc về cá nhân người cán bộ lãnh đạo, quản lý như năng lực, trình độ, uy tín, kinh nghiệm, vốn sống... Đồng thời cần cần nắm vững một số vấn đề cơ bản sau:

Một là, đảm bảo các nguyên tắc cơ bản trong xử lý tình huống. Tình huống nảy sinh trong sinh hoạt, học tập, lao động, công tác của nhân dân cũng như nhu cầu lợi ích của nhân rất đa dạng, phong phú, do đó, quá trình xử lý tình huống cũng cần có sự vận dụng sáng tạo, linh hoạt các quy định của chính sách, pháp luật để hài hòa các mối quan hệ. Tuy nhiên, một số vấn đề có tính nguyên tắc trong xử lý tình huống cần nắm vững và triệt để tuân thủ trong bất kỳ hoàn cảnh nào, đó là: (1) Bảo đảm tính chính trị trong xử lý tình huống. Đây là nguyên tắc quan trọng hàng đầu được đặt ra khi xử lý tình huống. Nghĩa là, trong bất kỳ tình huống nào, việc xử lý phải hướng đến việc đưa các mục tiêu chính trị của Đảng vào thực tiễn cuộc sống thông qua việc xây dựng các phương án xử lý tình huống dựa trên cơ sở các quan điểm, đường lối của Đảng; việc tổ chức thực hiện các phương án xử lý tình huống phải đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp, toàn diện của tổ chức đảng; quá trình xử lý tình huống của các chủ thể phải chịu sự kiểm tra, giám sát thường xuyên, chặt chẽ của cấp ủy Đảng và phải phát huy vai trò tích cực, gương mẫu của đội ngũ đảng viên trong việc tuyên truyền, vận động, thuyết phục các đối tượng để xử lý hiệu quả các tình huống. (2) Bảo đảm tính hợp pháp. Khi tham gia xử lý tình huống lãnh đạo, quản lý ở cơ sở, cán bộ lãnh đạo, quản lý phải luôn dựa trên những quy định của pháp luật, bảo đảm tính hợp hiến, hợp pháp kể cả về quy trình, thủ tục xử lý tình huống lẫn nội dung  xử lý tình huống. (3) Bảo đảm hài hòa lợi ích của các chủ thể. Sự mâu thuẫn về lợi ích là nguyên nhân chủ yếu phát sinh các tình huống. Do đó, cần quan tâm đầy đủ đến việc giải quyết hài hòa các mối quan hệ lợi ích cơ bản của các chủ thể trong xử lý tình huống, đó là lợi ích của cá nhân - cộng đồng, tập thể; lợi ích trước mắt - lâu dài; lợi ích vật chất - tinh thần... từ đó tạo ra được sự đồng thuận, đồng tình của các chủ thể với kết quả xử lý hoặc ngược lại sẽ gây bức xúc, không đồng tình của nhân dân dẫn đến kết quả xử lý tình huống không dứt điểm, kéo dài và diễn biến theo chiều hướng xấu, có thể có khiếu kiện hoặc đơn thư, tố cáo.

Hai là, nắm chắc và thực hiện tốt quy trình xử lý tình huống. Quy trình xử lý tình huống thường trải qua 4 bước: Nắm tình hình, nhận diện và phân loại tình huống; phân tích tình huống và xác định nguyên nhân; xây dựng kế hoạch, tổ chức lực lượng, phân công cán bộ xử lý tình huống và kết thúc xử lý tình huống. Mỗi bước trong quy trình đều có những nội dung cần tuân thủ, tuy nhiên, việc xử lý mỗi tình huống đòi hỏi sự vận dụng linh hoạt, không máy móc, cứng nhắc để phù hợp với tình hình, điều kiện và diễn biến của tình huống trong thực tế. Chẳng hạn, ở bước thứ nhất “nắm tình hình, nhận diện và phân loại tình huống”, trong quá trình xử lý tình huống, có lúc, có việc xảy ra những diễn biến rất nhanh chóng, khẩn cấp, thời gian để người cán bộ lãnh đạo, quản lý cơ sở nắm bắt tình hình, thu thập thông tin không nhiều, trong khi yêu cầu xử lý tình huống đặt ra cấp thiết, cho nên có thể cán bộ lãnh đạo, quản lý phải sử dụng những cách thức đặc biệt, huy động những mối quan hệ khác nhau để khai thác thông tin từ các đối tượng cùng với bản lĩnh của bản thân  cán bộ lãnh đạo, quản lý để đưa ra các quyết định đúng đắn trong xử lý tình huống.

Ba là, vận dụng nhuần nhuyễn các kỹ năng xử lý tình huống. Nếu nguyên tắc và quy trình xử lý tình huống được xem là những yếu tố mang tính quy phạm, phổ quát tác động đến kết quả xử lý tình huống, thì kỹ năng xử  lý tình huống lại là yếu tố mang tính cá nhân. Kỹ năng xử lý tình huống là một hệ thống, bao gồm rất nhiều các kỹ năng bộ phận: (1) Kỹ năng nhận thức vấn đề đặt ra yêu cầu nhận dạng vấn đề cần phải giải quyết và xác định được các mục tiêu cần đạt khi giải quyết tình huống. (2) Kỹ năng xác định rõ vấn đề và biểu đạt vấn đề cần giải quyết yêu cầu cán bộ lãnh đạo, quản lý phải xác định các nguồn thông tin cần thu thập; phân tích mâu thuẫn chứa đựng trong tình huống lãnh đạo, quản lý; phân tích nguyên nhân dẫn đến tình huống lãnh đạo, quản lý; biểu đạt vấn đề cần giải quyết. (3) Kỹ năng đề ra các phương án xử lý tình huống là khả năng tìm ra được các ý tưởng khác nhau có thể đưa đến giải quyết tình huống. (4) Kỹ năng lựa chọn phương án tối ưu để xử lý tình huống là khả năng phân tích các ưu điểm và nhược điểm của từng phương án trên cơ sở đã xác định rõ vấn đề, so sánh các phương án với mục tiêu đặt ra để suy xét lựa chọn phương án tối ưu, có hiệu lực, hiệu quả, khả thi nhất, đáp ứng nhất với mục tiêu của việc giải quyết tình huống. (5) Kỹ năng tổ chức thực hiện phương án đã lựa chọn yêu cầu người cán bộ lãnh đạo, quản lí xây dựng kế hoạch hành động phù hợp với các điều kiện khách quan và chủ quan của tình huống, nhằm thực hiện từng mục tiêu cụ thể đã vạch ra. (6) Kỹ năng kiểm tra đánh giá: căn cứ vào mục tiêu đã vạch ra, người cán bộ lãnh đạo, quản lí xác định các tiêu chí nhằm kiểm tra đánh giá việc xử lý tình huống.

Ở mỗi người cán bộ lãnh đạo, quản lý, việc nắm bắt, mức độ sử dụng thuần thục từng kỹ năng khác nhau, tùy thuộc vào cá tính, trình độ, đặc biệt là kinh nghiệm thực tiễn của cán bộ. Hiện nay, việc trang bị kiến thức về xử lý tình huống cho cán bộ cơ sở được thực hiện tương đối thường xuyên, đầy đủ qua các chương trình đào tạo, bồi dưỡng, tuy nhiên để biến những kiến thức lý luận trở thành kỹ năng và cao hơn nữa là nghệ thuật trong xử lý tình huống của từng cán bộ lãnh đạo, quản lý thì phải được trải nghiệm và đúc kết qua quá trình tiếp xúc, tham gia công tác xử lý tình huống ở cơ sở.

Hiện nay xử lý tình huống trong lãnh đạo, quản lý ở cơ sở đang đặt ra những yêu cầu hết sức bức thiết. Việc nhận thức đầy đủ và vận dụng nhuần nhuyễn những kỹ năng xử lý tình huống trên cơ sở bảo đảm những nguyên tắc, quy trình của việc xử lý tình huống  giúp cán bộ lãnh đạo, quản lý  cơ sở kiên định lập trường chính trị, giữ vững nguyên tắc nhưng sáng tạo, linh hoạt, “tùy cơ ứng biến” trong việc đưa ra các giải pháp cụ thể cho từng tình huống trong thực tế để góp phần tăng cường tính hiệu lực, hiệu quả của hoạt động của hệ thống chính trị ở cơ sở.

ThS. Nguyễn Thanh Thuyên (Hiệu trưởng)
ThS. Lương Thị Hồng Vân (Trưởng Khoa Xây dựng Đảng)
Trường Chính trị tỉnh Bình Phước